Vorsokratische Philosophie
Empedokles:
Die vier Elemente und das pulsierende Weltall
(VS 31) Empedokles
Empedokles aus Akragas in Sizilien, etwa 494-434 v.Chr. - Sein Vater Meton soll die
Tyrannis in Akragas gestürzt, Empedokles selbst die Königswürde
ausgeschlagen haben. Angeblich ist er dadurch umgekommen, dass er in den
Krater des Ätna stürzte. Anders als die anderen Naturphilosophen
hat er den Ruf eines Propheten und eines Wunderarztes. Er verfasste zwei
recht unterschiedliche Lehrgedichte in Hexametern: Περὶ φύσεως und Καθαρμοί.
Er nimmt als Urstoffe 4 Elemente (ῥιζώματα) an: Feuer Wasser Luft und
Erde (VS31B6), die durch ständige Mischung
und Entmischung (Erhaltung der Materie) die Dinge hervorbringen. Das Weltall
vollzieht unter der einenden Kraft der Liebe (Φιλότης) und und der trennenden
des Hasses (Νεῖκος) in einem pulsierenden Wechsel von Ausdehnung (διαστολή)
und Zusammenziehung (συστολή).
(VS31A86) Theophr.sens.1ff.
(D.499ff.) |
(1) Παρμενίδης μὲν καὶ Ἐμπεδοκλῆς καὶ
Πλάτων τῷ ὁμοίῳ [sc. ποιοῦσι τὴν αἵσθησιν], οἱ δὲ περὶ Ἀναξαγόραν
καὶ Ἡράλειτον τῷ ἐναντίῳ |
|
|
(VS31A87) Aristot.gen.
et corr. A 8. 324b 26 |
τοῖς μὲν οὖν δοκεῖ πάσχειν ἕκαστον διά
τινων πόρων εἰσιόντος τοῦ ποιοῦντος ἐσχάτου καὶ κυριωτάτου, καὶ
τοῦτον τὸν τρόπον καὶ ὁρᾶν καὶ ἀκούειν ἡμᾶς φασι καὶ τὰς ἄλλας αἰσθήσεις
αἰσθάνεσθαι πάσας, ἔτι δὲ ὁρᾶσθαι διά τε ἀέρος καὶ ὕδατος καὶ τῶν
διαφανῶν, διὰ τὸ πόρους ἔχειν ἀοράτους μὲν διὰ μικρότητα, πυκνοὺς
δὲ καὶ κατὰ στοῖχον, καὶ μᾶλλον ἔχειν τὰ διαφανῆ μᾶλλον. οἱ μὲν
οὖν ἐπί τινων οὕτω διώρισαν, ὥσπερ καὶ Ἐμπεδοκλῆς, οὐ μόνον ἐπὶ
τῶν ποιούντων καὶ πασχόντων, ἀλλὰ καὶ μείγνυσθαί φησιν, ὅσων οἱ
πόροι σύμμετροι πρὸς ἀλλήλους εἰσίν. |
|
(VS31B6)
Aet.1,3,20 [A 33 I 289, 14]; Sext.10,315 |
τέσσαρα γὰρ πάντων ῥιζώματα πρῶτον ἄκουε·
Ζεὺς ἀργὴς Ἥρη τε φερέσβιος ἠδ' Ἀιδωνεύς
Νῆστίς θ', ἣ δακρύοις
τέγγει κρούνωμα βρότειον. |
|
(VS31B8) Plut.adv.1111F.
Aet.1,30,1 [D.326,10] |
1
2
3
4 |
ἄλλο δέ τοι ἐρέω· φύσις οὐδενὸς ἔστιν
ἁπάντων
θνητῶν, οὐδέ τις οὐλομένου θανάτοιο τελευτή,
ἀλλὰ μόνον μίξις τε διάλλαξίς τε μιγέντων
ἔστι, φύσις δ' ἐπὶ τοῖς ὀνομάζεται ἀνθρώποισιν. |
|
(VS31B9) Plut.adv.1113
AB |
1
2
3
4
5 |
οἱ δ' ὅτε μὲν κατὰ φῶτα μιγέντ' εἰς αἰθέρ'
ἵ<κωνται>
ἢ κατὰ θηρῶν ἀγροτέρων γένος ἢ κατὰ θάμνων
ἠὲ κατ' οἰωνῶν, τότε μὲν τὸ <λέγουσι>] γενέσθαι,
εὖτε δ' ἀποκρινθῶσι, τὸ δ' αὖ δυσδαίμονα πότμον·
ἣ θέμις <οὐ> καλέουσι, νόμῳ δ' ἐπίφημι καὶ αὐτός. |
|
(VS31B11 | VS31B12) 11: Plut.adv.1113c
| 12: Philo aetern.2 p. 3, 5 |
1
2
3 |
νήπιοι· οὐ γάρ σφιν δολιχόφρονές εἰσι
μέριμναι,
ἳ δὴ γίγνεσθαι πάρος οὐκ ἐὸν ἐλπίζουσιν
ἤ τι καταθνῄσκειν τε καὶ ἐξόλλυσθαι ἁπάντῃ. |
1
2
3 |
ἔκ τε γὰρ οὐδάμ' ἐόντος ἀμήχανόν ἐστι
γενέσθαι
καί τ' ἐὸν ἐξαπολέσθαι ἀνήνυστον καὶ ἄπυστον·
αἰεὶ γὰρ τῇ γ' ἔσται, ὅπῃ κέ τις αἰὲν ἐρείδῃ. |
|
(VS31B17)
Simpl.Phys.157, 25 |
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35 |
δίπλ' ἐρέω· τοτὲ μὲν γὰρ ἓν ηὐξήθη μόνον
εἶναι
ἐκ πλεόνων, τοτὲ δ' αὖ διέφυ πλέον' ἐξ ἑνὸς εἶναι.
δοιὴ δὲ θνητῶν γένεσις, δοιὴ δ' ἀπόλειψις·
τὴν μὲν γὰρ πάντων σύνοδος τίκτει τ' ὀλέκει τε,
ἡ δὲ πάλιν διαφυομένων θρεφθεῖσα διέπτη.
καὶ ταῦτ' ἀλλάσσοντα διαμπερὲς οὐδαμὰ λήγει,
ἄλλοτε μὲν Φιλότητι συνερχόμεν’ εἰς ἓν ἅπαντα,
ἄλλοτε δ’ αὖ δίχ’ ἕκαστα φορεύμενα Νείκεος ἔχθει.
<οὕτως
ᾗ μὲν ἓν ἐκ πλεόνων μεμάθηκε φύεσθαι>
ἠδὲ πάλιν διαφύντος ἑνὸς πλέον’ ἐκτελέθουσι,
τῇ μὲν γίγνονταί τε καὶ οὔ σφισιν ἔμπεδος αἰών·
ᾗ δὲ διαλλάσσοντα διαμπερὲς οὐδαμὰ λήγει,
ταύτῃ δ’ αἰὲν ἔασιν ἀκίνητοι κατὰ κύκλον.
ἀλλ’ ἄγε μύθων κλῦθι· μάθη γάρ τοι φρένας αὔξει·
ὡς γὰρ καὶ πρὶν ἔειπα πιφαύσκων πείρατα μύθων,
δίπλ’ ἐρέω· τοτὲ μὲν γὰρ ἓν ηὐξήθη μόνον εἶναι
ἐκ πλεόνων, τοτὲ δ’ αὖ διέφυ πλέον’ ἐξ ἑνὸς εἶναι,
πῦρ καὶ ὕδωρ καὶ γαῖα καὶ ἠέρος ἄπλετον ὕψος,
Νεῖκός τ’ οὐλόμενον δίχα τῶν, ἀτάλαντον ἁπάντῃ,
καὶ Φιλότης ἐν τοῖσιν, ἴση μῆκός τε πλάτος τε·
τὴν σὺ νόῳ δέρκευ, μηδ’ ὄμμασιν ἧσο τεθηπώς·
ἥτις καὶ θνητοῖσι νομίζεται ἔμφυτος ἄρθροις,
τῇ τε φίλα φρονέουσι καὶ ἄρθμια ἔργα τελοῦσι,
Γηθοσύνην καλέοντες ἐπώνυμον ἠδ’ Ἀφροδίτην·
τὴν οὔ τις μετὰ τοῖσιν ἑλισσομένην δεδάηκε
θνητὸς ἀνήρ· σὺ δ’ ἄκουε λόγου στόλον οὐκ ἀπατηλόν.
ταῦτα γὰρ ἶσά τε πάντα καὶ ἥλικα γένναν ἔασι,
τιμῆς δ’ ἄλλης ἄλλο μέδει, πάρα δ’ ἦθος ἑκάστωι,
ἐν δὲ μέρει κρατέουσι περιπλομένοιο χρόνοιο.
καὶ πρὸς τοῖς οὔτ’ ἄρ τι ἐπιγίνεται οὐδ’ ἀπολήγει·
εἴτε γὰρ ἐφθείροντο διαμπερές, οὐκέτ’ ἂν ἦσαν·
τοῦτο δ’ ἐπαυξήσειε τὸ πᾶν τί κε; καὶ πόθεν ἐλθόν;
πῇ δέ κε κἠξαπόλοιτο, ἐπεὶ τῶνδ’ οὐδὲν ἔρημον;
ἀλλ’ αὐτ<ὰ> ἔστιν ταῦτα, δι’ ἀλλήλων δὲ θέοντα
γίγνεται ἄλλοτε ἄλλα καὶ ἠνεκὲς αἰὲν ὁμοῖα. |
|
|
|
(VS31B21) Simpl.Phys.159,13 |
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14 |
ἀλλ' ἄγε, τόνδ' ὀάρων προτέρων ἐπιμάρτυρα
δέρκευ,
εἴ τι καὶ ἐν προτέροισι λιπόξυλον ἔπλετο μορφῇ,
ἠέλιον μὲν λευκὸν ὁρᾶν καὶ θερμὸν ἁπάντῃ,
ἄμβροτα δ' ὅσσ' εἴδει τε καὶ ἀργέτι δεύεται αὐγῇ,
ὄμβρον δ' ἐν πᾶσι δνοφόεντά τε ῥιγαλέον τε·
ἐκ δ' αἴης προρέουσι θελεμνά τε καὶ στερεωπά.
ἐν δὲ Κότῳ διάμορφα καὶ ἄνδιχα πάντα πέλονται,
σὺν δ' ἔβη ἐν Φιλότητι καὶ ἀλλήλοισι ποθεῖται.
ἐκ τούτων γὰρ πάνθ' ὅσα τ' ἦν ὅσα τ' ἔστι καὶ ἔσται,
δένδρεά τ' ἐβλάστησε καὶ ἀνέρες ἠδὲ γυναῖκες,
θῆρές τ' οἰωνοί τε καὶ ὑδατοθρέμμονες ἰχθῦς,
καί τε θεοὶ δολιχαίωνες τιμῇσι φέριστοι.
αὐτὰ γὰρ ἔστιν ταῦτα, δι' ἀλλήλων δὲ θέοντα
γίγνεται ἀλλοιωπά· τόσον διὰ κρῆσις ἀμείβει. |
|
(VS31B22) Simpl.Phys.
160, 26 |
1
2
3
4
5
6
7
8
9 |
ἄρθμια μὲν γὰρ ταῦτα ἑαυτῶν πάντα μέρεσσιν,
ἠλέκτωρ τε χθών τε καὶ οὐρανὸς ἠδὲ θάλασσα,
ὅσσα φιν ἐν θνητοῖσιν ἀποπλαχθέντα πέφυκεν.
ὡς δ' αὔτως ὅσα κρῆσιν ἐπαρκέα μᾶλλον ἔασιν,
ἀλλήλοις ἔστερκται ὁμοιωθέντ' Ἀφροδίτῃ.
ἐχθρὰ <δ' ἃ> πλεῖστον ἀπ' ἀλλήλων διέχουσι μάλιστα
γέννῃ τε κρήσει τε καὶ εἴδεσιν ἐκμάκτοισι,
πάντῃ συγγίνεσθαι ἀήθεα καὶ μάλα λυγρά
Νείκεος ἐννεσίῃσιν, ὅτι σφίσι γένναν ἔοργεν |
|
(VS31B109) Aristot.anima
A 2. 404b 8 |
1
2
3 |
γαίῃ μὲν γὰρ γαῖαν ὀπώπαμεν, ὕδατι δ'
ὕδωρ,
αἰθέρι δ' αἰθέρα δῖον, ἀτὰρ πυρὶ πῦρ ἀίδηλον,
στοργὴν δὲ στοργῆι, νεῖκος δέ τε νείκει λυγρῷ. |
|
(VS31B112)
ΚΑΘΑΡΜΟΙ (Diog.8,62; Clem.Strom.6, 30) |
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12 |
ὦ φίλοι, οἳ μέγα ἄστυ κατὰ ξανθοῦ Ἀκράγαντος
ναίετ' ἀν' ἄκρα πόλεος, ἀγαθῶν μελεδήμονες ἔργων,
ξείνων αἰδοῖοι λιμένες, κακότητος ἄπειροι,
χαίρετ'· ἐγὼ δ' ὑμῖν θεὸς ἄμβροτος, οὐκέτι θνητός
πωλεῦμαι μετὰ πᾶσι τετιμένος, ὥσπερ ἔοικα,
ταινίαις τε περίστεπτος στέφεσίν τε θαλείοις.
τοῖσιν † ἅμ' † ἂν ἵκωμαι ἄστεα τηλεθάοντα,
ἀνδράσιν ἠδὲ γυναιξί, σεβίζομαι· οἱ δ' ἅμ' ἕπονται
μυρίοι ἐξερέοντες, ὅπῃ πρὸς κέρδος ἀταρπός,
οἱ μὲν μαντοσυνέων κεχρημένοι, οἱ δ' ἐπὶ νούσων
παντοίων ἐπύθοντο κλυεῖν εὐηκέα βάξιν,
δηρὸν δὴ χαλεπῆισι πεπαρμένοι <ἀμφ' ὀδύνηισιν>. |
|
(VS31B115) Hippol.Ref.7,29
[p.212W.] |
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14 |
ἔστιν Ἀνάγκης χρῆμα, θεῶν ψήφισμα παλαιόν,
ἀίδιον, πλατέεσσι κατεσφρηγισμένον ὅρκοις·
εὖτέ τις ἀμπλακίῃσι φόνῳ φίλα γυῖα μιήνῃ,
<νείκεί θ'>
ὅς κ<ε> ἐπίορκον ἁμαρτήσας ἐπομόσσῃ,
δαίμονες οἵτε μακραίωνος λελάχασι βίοιο,
τρίς μιν μυρίας ὧρας ἀπὸ μακάρων ἀλάλησθαι,
φυομένους παντοῖα διὰ χρόνου εἴδεα θνητῶν
ἀργαλέας βιότοιο μεταλλάσσοντα κελεύθους.
αἰθέριον μὲν γάρ σφε μένος πόντονδε διώκει,
πόντος δ' ἐς χθονὸς οὖδας ἀπέπτυσε, γαῖα δ' ἐς αὐγὰς
ἠελίου φαέθοντος, ὁ δ' αἰθέρος ἔμβαλε δίναις·
ἄλλος δ' ἐξ ἄλλου δέχεται, στυγέουσι δὲ πάντες.
τῶν καὶ ἐγὼ νῦν εἰμι, φυγὰς θεόθεν καὶ ἀλήτης,
νείκει μαινομένῳ πίσυνος. |
|
(VS31B117) Diog.7,77.
Hippol.Ref.1,3 [A 31 I 289, 4] |
1
2 |
ἤδη γάρ ποτ' ἐγὼ γενόμην κοῦρός τε κόρη
τε
θάμνος τ' οἰωνός τε καὶ ἔξαλος ἔλλοπος ἰχθύς. |
|
(VS31B124) Clem.Strom.3,14
[II 202, 1 St.] |
1
2 |
ὢ πόποι, ὢ δειλὸν θνητῶν γένος, ὢ δυσάνολβον,
τοίων ἔκ τ' ἐρίδων ἔκ τε στοναχῶν ἐγένεσθε. |
|
(VS31B132) Clem.Strom.5,140
[II 420, 28 St.] |
1
2 |
ὄλβιος, ὃς θείων πραπίδων ἐκτήσατο πλοῦτον,
δειλὸς δ', ᾧ σκοτόεσσα θεῶν πέρι δόξα μέμηλεν. |
|
(VS31B133) Clem.Strom.5,81
[II 380, 5 St.] |
1
2
3 |
οὐκ ἔστιν πελάσασθαι ἐν ὀφθαλμοῖσιν ἐφικτόν
ἡμετέροις ἢ χερσὶ λαβεῖν, ᾗπέρπέρ τε μεγίστη -
πειθοῦς ἀνθρώποισιν ἁμαξιτὸς εἰς φρένα πίπτει. |
|
(VS31B134) Ammon
interpr.249,1 Busse |
1
2
3
4
5 |
οὐδὲ γὰρ ἀνδρομέῃ κεφαλῇ κατὰ γυῖα κέκασται,
οὐ μὲν ἀπαὶ νώτοιο δύο κλάδοι ἀίσσονται,
οὐ πόδες, οὐ θοὰ γοῦν<α>, οὐ μήδεα λαχνήεντα,
ἀλλὰ φρὴν ἱερὴ καὶ ἀθέσφατος ἔπλετο μοῦνον,
φροντίσι κόσμον ἅπαντα καταίσσουσα θοῇσιν. |
|
(VS31B135) Aristot.Rhet.
A 13. 1373b 6 |
1
2 |
ἀλλὰ τὸ μὲν πάντων νόμιμον διά τ' εὐρυμέδοντος
-
αἰθέρος ἠνεκέως τέταται διά τ' ἀπλέτου αὐγῆς ... |
|
(VS31B136) Sext.9,127 |
1
2 |
οὐ παύσεσθε φόνοιο δυσηχέος; οὐκ ἐσορᾶτε
ἀλλήλους δάπτοντες ἀκηδείηισι νόοιο |
|
(VS31B137) Sext.9,129 |
1
2
3
4
5
6 |
μορφὴν δ' ἀλλάξαντα πατὴρ φίλον υἱὸν
ἀείρας
σφάζει ἐπευχόμενος μέγα νήπιος· οἱ δ' ἀπορεῦνται
λισσόμενον θύοντες· ὁ δ' αὖ νήκουστος ὁμοκλέων
σφάξας ἐν μεγάροισι κακὴν ἀλεγύνατο δαῖτα.
ὡς δ' αὔτως πατέρ' υἱὸς ἑλὼν καὶ μητέρα παῖδες
θυμὸν ἀπορραίσαντε φίλας κατὰ σάρκας ἔδουσιν. |
|
Sententiae excerptae: Griech. zu "Empedo" Literatur: zu "Empedo"1195
Alt, K.
Einige Fragen zu den "Katharmoi" des Empedokles (I)
in: Herm.115/1987,385
1196
Alt, K.
Einige Fragen zu den "Katharmoi" des Empedokles (Schlußteil)
in: Herm.116/1988,264
2446
Clark, Gordon Haddon
Empedocles and Anaxagoras in Aristotle's "De Anima"
Philadelphia, 1929
1447
Diels, H. / Kranz, W.
Die Fragmente der Vorsokratiker. Griechisch und deutsch, I-III [maßgebliche Ausgabe der Vorsokratiker]
Belin (Weidmann) 1960
1448
Gadamer, H.G.
Um die Begriffswelt der Vorsokratiker
Darmstadt (WBG, WdF 9) 1968
2447
Grabowski, Franz
Empedokles und Leukipp - Demokrit mit besonderer Berücksichtigung des Anaxagoras
1923
1443
Hölscher, U.
Anfängliches Fragen. Studien zur frühen griechischen Philosophie
Göttingen (V&R) 1968
2433
Krafft, F.
Anaxagoras und Empedokles
in: Die Großen der Weltgeschichte, 1971, 466ff.
2556
Nestle, W.
Der Dualismus des Empedokles
in: Griechische Studien 1948, S.151ff
2431
O'Brien, D.
The relationof Anaxagoras and Empedocles
in: Journ.Hell.Stud. 88, 1968, 93ff.
2287
Regenbogen, Otto
Eine Forschungsmethode antiker Naturwissenschaft. Beilage I: Einheit der Schriftenreihe. Sprache - Stil. II: Der botanische Exkurs; III: Darstellungsform der Vergleichungen, IV: Klepshydravergleich des Empedokles
in: Kleine Schriften, München (Beck) 1961, S. 141-194
2451
Sartorius, Max
Die Entwicklung der Astronomie bei den Griechen bis Anaxagoras und Empedokles, in besonderem Anschluß an Theophrast
Halle, Breslau, 1883
1437
Schadewaldt, W.
Die Anfänge der Philosophie bei den Griechen. Die Vorsokratiker und ihre Voraussetzungen. Tübinger Vorlesungen Bd. I
Frankfurt/M (Suhrkamp) 1/1978
380
Schadewaldt, W.
Hölderlin und Homer I/II. Die Empedokles-Tragödie Hölderlins
in: Hellas und Hesperien II, Zürich 1970
1441
Schirnding, A.v.
Am Anfang war das Staunen. Über den Ursprung der Philosophie bei den Griechen
München (Kösel) 1978
2316
Schwegler, Albert
Geschichte der Philosophie im Umriss. Ein Leitfaden zur Übersicht
Stuttgart, Conradi 9/1876
2450
Unger, Georg Friedrich
Die Zeitverhältnisse des Anaxagoras und Empedokles
Göttingen : Dieterich, [1884]
1436
Wolf, E.
Vorsokratiker und frühe Dichter [Griechisches Rechtsdenken I],
Frankfurt/M (Klostermann) 1950
- Letzte Aktualisierung: 17.07.2024 - 15:54 |